Tàu điện ngầm

Tàu điện ngầm, còn được gọi là đường sắt đô thị ở Việt Nam^[1]^[2] (tiếng Anh: Rapid traisit, Mass rapid transit (MRT), heavy rail, metro, subway, tube, U-Bahn, underground) là hệ thống giao thông rộng lớn dùng chuyên chở hành khách trong một vùng đô thị, thường chạy trên đường ray và sử dụng tàu điện thay vì tàu hoả. Những tuyến đường này có thể đặt ngầm dưới lòng đất, hoặc trên cao bằng hệ thống cầu cạn. Khác với xe điện mặt đất (tramway), tàu điện ngầm có thể đạt tốc độ cao vì có lối đi riêng, không phải chung đường giao thông với những phương tiện chuyên chở khác.

Tàu điện ngầm chạy nhiều lượt thành nhiều chuyến mỗi ngày trên những tuyến nhất định, nên có thể vận chuyển số lượng lớn hành khách. Vì có nhiều chuyến, việc đi lại bằng tàu điện thuận tiện và thoải mái hơn cho hành khách. Đa số các thành phố lớn trên thế giới đều có hệ thống tàu điện ngầm. Cùng mẫu số với tàu điện (tramway) và xe buýt, tàu điện ngầm có những trạm cố định để dừng cho khách lên xuống nhưng vì có đường đi dành riêng nên tàu điện ngầm đi nhanh hơn, không bị kẹt xe và cũng an toàn hơn.

Nước Anh là nước đầu tiên trên thế giới xây đường tàu điện ngầm, đoạn tàu điện ngầm đầu tiên chỉ dài 6 km.

Tốc độ chạy tàu điện ngầm nhanh nhất ở Mỹ, đạt 72 km/h. Lượng vận chuyển hành khách lớn nhất ở Moskva (Nga), mỗi năm 2,5 lượt tỉ người. Đường tàu điện ngầm thuận tiện nhất ở Paris (Pháp).^{[cần dẫn nguồn]}

Mức độ tự động hoá quản lý của hệ thống tàu điện ngầm rất cao. Thường không có người quản lý, sau khi hành khách bỏ tiền vào máy tự động, máy sẽ tự động đẩy ra tấm card từ có đầy đủ thông tin nhận biết ga xa nhất mà hành khách muốn đến, khi đến cửa ra vào, hành khách nhét vé vào máy soát vé, thanh chắn cửa tự động mở ra. Nếu đi vượt quá quãng đường ghi trên vé thì thanh chắn không mở và hành khách phải bù thêm lượng tiền còn thiếu mới ra được khỏi ga tàu.

Đường tàu điện ngầm thường được hiểu là đi ngầm dưới mặt đất, nhưng hiện nay hơn 60 đường tàu điện ngầm trên thế giới, chỉ có 10 đường là hoàn toàn trong mặt đất, còn lại là kết hợp giữa trên và dưới mặt đất, ở nơi sầm uất thì phải làm dưới mặt đất, còn lại dùng cầu vượt hoặc đi trên mặt đất để giảm bớt khó khăn và giá thành thi công.

Tàu điện ngầm ở một số nước

Các quốc gia có hệ thống tàu điện ngầm.

Một thành phố có tàu điện ngầm

Nhiều thành phố có tàu điện ngầm

Đang xây dựng tàu điện ngầm

Dự kiến có tàu điện ngầm

Không có tàu điện ngầm

Các quốc gia có hệ thống tàu điện ngầm đã được đưa vào khai thác (tô màu xanh lục) và các quốc gia có hệ thống tàu điện ngầm sẽ được đưa vào khai thác trong tương lai (tô màu vàng)

Anh Quốc

Ở Luân Đôn: được xây dựng và khai triển từ năm 1863. Đến nay Tàu điện ngầm London đã có 415 km và 378 nhà ga, đạt năng lực vận chuyển 2,3 triệu khách/km/năm, vận tốc trung bình đạt 33 km/h.

Tuyến tàu điện ngầm đầu tiên trên thế giới được khánh thành vào ngày 10 tháng giêng 1863 tại Luân Đôn được gọi là Metropolitan Railway. Lúc đó đầu tàu vẫn chạy bằng hơi nước. Nó nối những nhà ga Paddington, King's Cross, St Pancras và Euston, mà nằm tương đối xa ngoài trung tâm thành phố, với Thành phố Luân Đôn.

Tàu điện ngầm đầu tiên nằm tuyến đường City and South London Railway (bây giờ Northern Line), khánh thành vào ngày 4 tháng 11 năm 1890 tại Luân Đôn. Nó dẫn từ trạm Von Stockwell tới King William Street. Bắt đầu từ đó nhiều đô thị lớn khác ở Âu châu cũng làm theo, hy vọng là sẽ giải quyết được vấn đề giao thông trong thành phố.

Hoa Kỳ

Ở Thành phố New York: được khai triển từ năm 1894. Đến nay Tàu điện ngầm Thành phố New York đã có 471 km và 468 nhà ga, đạt năng lực vận chuyển 3 triệu khách/km/năm, vận tốc trung bình đạt 29 km/h.

Pháp

Ở Paris: khai triển từ năm 1900. Đến nay Métro Paris đã có 214 km và 384 nhà ga, đạt năng lực vận chuyển 4 triệu mỗi ngày, với vận tốc trung bình là 22 km/h. Đặc biệt là đường xe số 14 khai trương năm 1998 hoạt động với các xe hoàn toàn tự động (không người lái).

Nga

Ở Moskva: khai triển từ năm 1935. Đến nay metro Moskva đã có 265 km và 164 nhà ga, đạt năng lực vận chuyển 12,1 triệu hành khách/km/năm, vận tốc trung bình đạt 41 km/h.

Danh sách các quốc gia có hệ thống tàu điện ngầm

Các quốc gia có hệ thống tàu điện ngầm đã được đưa vào khai thác
Châu Âu	STT	Quốc gia	Năm đưa vào khai thác
	1	Vương quốc Anh	1863
	2	Hungary	1896
	3	Pháp	1900
	4	Đức	1902
	5	Hy Lạp	1904
	6	Tây Ban Nha	1919
	7	Nga	1935
	8	Thụy Điển	1950
	9	Ý	1955
	10	Bồ Đào Nha	1959
	11	Ukraina	1960
	12	Na Uy	1966
	13	Hà Lan	1968
	14	Cộng hòa Séc	1974
	15	Áo	1976
	16	Bỉ	1976
	17	România	1979
	18	Phần Lan	1982
	19	Belarus	1984
	20	Ba Lan	1995
	21	Bulgaria	1998
	22	Đan Mạch	2002
	23	Thụy Sĩ	2008
Châu Á	STT	Quốc gia	Năm đưa vào khai thác
	1	Nhật Bản	1927
	2	Gruzia	1966
	3	Azerbaijan	1967
	4	Trung Quốc	1971
	5	CHDCND Triều Tiên	1973
	6	Hàn Quốc	1974
	7	Uzbekistan	1977
	8	Armenia	1981
	9	Ấn Độ	1984
	10	Philippines	1984
	11	Singapore	1987
	12	Thổ Nhĩ Kỳ	1989
	13	Đài Loan	1996
	14	Malaysia	1996
	15	Iran	1999
	16	Thái Lan	1999
	17	UAE	2009
	18	Kazakhstan	2011
	19	Indonesia	2018
	20	Qatar	2019
	21	Pakistan	2020
	22	Việt Nam^[3]	2021
	23	Bangladesh	2022
Châu Mỹ	STT	Quốc gia	Năm đưa vào khai thác
	1	Hoa Kỳ	1892
	2	Argentina	1913
	3	Canada	1954
	4	México	1969
	5	Brasil	1974
	6	Chile	1975
	7	Venezuela	1983
	8	Colombia	1995
	9	Cộng hòa Dominica	2009
	10	Peru	2011
	11	Panama	2014
	12	Ecuador	2023
Châu Phi	STT	Quốc gia	Năm đưa vào khai thác
	1	Ai Cập	1987
	2	Algérie	2011
	3	Nigeria	2023
Châu Đại Dương	STT	Quốc gia	Năm đưa vào khai thác
Châu Đại Dương	1	Úc	2019
Các quốc gia đang xây dựng hệ thống tàu điện ngầm
Châu Á	STT	Quốc gia	Năm dự kiến đưa vào khai thác
	1	Ả Rập Xê Út	2024
	2	Iraq	2027
	3	Mông Cổ	2028
Châu Phi	STT	Quốc gia	Năm dự kiến đưa vào khai thác
Châu Phi	1	Bờ Biển Ngà	2025
Châu Âu	STT	Quốc gia	Năm dự kiến đưa vào khai thác
Châu Âu	1	Serbia	2028