Vijñāna

Vijñāna (tiếng Phạn) hay viññāṇa (tiếng Pali) thường được dịch là thức, tiềm thức, lực cuộc sống, tâm trí hoặc khả năng phán đoán tốt.

Bản chuyển ngữ của Vijñāna
Tiếng Anh	discernment (Hinduism & Buddhism); understanding, knowledge (Hinduism); consciousness, mind, life force (Buddhism)
Tiếng Phạn	विज्ञान (vijñāna)
Tiếng Pali	विञ्ञाण (viññāṇa)
Tiếng Miến Điện	ဝိညာဉ် (IPA: [wḭ ɲɪ̀ɰ̃])
Tiếng Trung Quốc	識(T) / 识(S) (Bính âm Hán ngữ: shí)
Tiếng Nhật	識 (shiki)
Tiếng Khmer	វិញ្ញាណ (Vinh Nhean)
Tiếng Hàn	식/識 (shik)
Tiếng Sinhala	විඥ්ඥාන
Tiếng Tạng tiêu chuẩn	རྣམ་པར་ཤེས་པ་
Tiếng Thái	วิญญาณ (RTGS: winyan)
Tiếng Việt	識 (thức)
Thuật ngữ Phật Giáo

Phật giáo

Trong Phật giáo, 4 bộ kinh đầu trong tạng kinh Pali, viññāṇa là một trong 3 thuật ngữ chồng chéo trong tiếng Pali được dùng để chỉ tâm trí, những thuật ngữ khác là ý (manas) và tâm (citta). Nói chung, mỗi thuật ngữ được dùng với ý nghĩa tổng quát cho "tâm trí", nhưng cả 3 từ đôi khi được dùng theo thứ tự để chỉ một cách tổng thể cho những quá trình trong tâm trí của một người. Tuy nhiên, các cách sử dụng chính của chúng là khác biệt.

Tài liệu tiếng Pali

Xuyên suốt qua văn học tiếng Pali, viññāṇa có thể được tìm thấy là một trong số ít các từ đồng nghĩa chỉ cho sức mạnh của tâm trí - cái mà làm sống động cơ thể vậy lý. Mặc dù một số đoạn kinh tiếng Pali, thuật ngữ trên mang một ý nghĩa có tính sắc thái hơn và cụ thể hơn theo ngữ cảnh. Cụ thể, trong kinh tạng tiếng Pali, viññāṇa (thường được dịch là "tiềm thức") được thảo luận trong ít nhất 3 ngữ cảnh khác nhau nhưng liên quan với nhau:

1. như là một khái niệm dẫn xuất từ Lục nhập (āyatana), một phần trong kinh "Tất cả" (sabba);
2. là một trong ngũ uẩn (khandha) của Thủ (upadana) tại gốc của sự đau khổ (dukkha);
3. và là một trong 12 liên kết (nidana) của "thuyết Duyên khởi" (paticcasamuppāda), là thuyết cung cấp một nền tảng cho những ý niệm Phật giáo về nghiệp, sự tái sinh và sự giải thoát.

Trong A-tì-đạt-ma của tạng kinh tiếng Pali và những bản luận bằng tiếng Pali thời kì sau đó, tiềm thức (viññāṇa) được phân tích rộng thêm thành 89 trạng thái khác nhau, là những cái được phân loại dựa vào các kết quả nghiệp lực tương ứng.

Hình 1: Kinh Sáu Sáu trong Kinh điển Pali:

lục nhập

→

thọ

→

ái

sáu "nội" xứ

<–>

sáu "ngoại" xứ

↓

↓

↓

xúc

↓

↑

thức

Sáu nội xứ (sáu căn) là mắt, tai, mũi, lưỡi, thân & ý. Sáu ngoại xứ (sáu trần) là sắc, thanh, hương, vị, xúc & pháp (dhamma). Sáu thức sinh khởi dựa trên 6 nội xứ và 6 ngoại xứ. Xúc là sự gặp gỡ của căn, trần và thức. Thọ phụ thuộc vào xúc. Ái phụ thuộc vào thọ.

Nguồn: MN 148 (Thanissaro, 1998)    Chi tiết bản mẫu này

Hình 2: Năm uẩn (pañca khandha) dựa theo kinh điển Pali.
	sắc (rūpa)   4 yếu tố (mahābhūta)         ↓     xúc (phassa)     ↓ ↑   thức (viññāna)	→ ←       ←	tâm sở (cetasika)     thọ (vedanā)       tưởng (sañña)       hành (saṅkhāra)
Sắc được hình thành từ Tứ đại (Đất,Nước,Gió,Lửa). Thức (Phật giáo) được hình thành từ các uẩn khác. Tâm sở được hình thành từ sự xúc chạm của thức và các uẩn khác.
Nguồn: MN 109 (Thanissaro, 2001)  |  chi tiết bản mẫu

Khái niệm dẫn xuất từ Lục nhập

Trong Phật giáo, Lục nhập (Pali: saḷāyatana; Skt.: ṣaḍāyatana) chỉ cho năm bộ phận giác quan vật lý (thuộc về mắt, tai, mũi lưỡi, thân), cùng với tâm ý (được xem như là giác quan thứ sáu) và những đối tượng tương ứng với chúng (hình ảnh, âm thanh, hương, vị, xúc, pháp). Dựa trên Lục nhập, một số tâm sở sinh ra bao gồm sáu "loại" hay "lớp" của tiềm thức (viññāṇa-kāyā). Một cách cụ thể hơn, dựa trên sự phân tích này, sáu loại của tiềm thức là Nhãn thức (đó là, tiềm thức dựa trên con mắt), Nhĩ thức, Tỷ thức, Thiệt thức, Thân thức, Ý thức.

Ví dụ như trong ngữ cảnh này, khi một trường tiếp nhận của tai (thường được hiểu là một vị trí của giác quan, hoặc một căn) và âm thanh (là một đối tượng của giác quan, hoặc một trần) hiện hữu, tiềm thức tương ứng (liên quan đến tai) xuất hiện. Sự xuất hiện của cả ba yếu tố này (dhātu) - cụ thể là tai, âm thanh, tiềm thức của tai - dẫn đến tri giác, còn được biết tới như là "xúc", là cái gây ra cảm giác dễ chịu, cảm giác không dễ chịu và cảm giác trung tính xuất hiện. Từ những cảm giác đó khiến cho "Ái" bắt đầu xuất hiện. (Xem hình 1)

Trong tựa bài kinh "Tất cả" (SN 35.23), Đức Phật đã nói rằng không có cái gọi là "Tất cả" ngoài Lục nhập (đó là sáu nội xứ và sáu ngoại xứ). Bài kinh "Đoạn tận" (Pahanaya Sutta, SN 35.24) mở rộng thêm về Tất cả, đến bao gồm năm cái đầu tiên trong sáu cái sáu đã được đề cập (sáu nội xứ, sáu ngoại xứ, thức, xúc và thọ). Trong Kinh "Bài giảng về lửa" (Adittapariyaya Sutta, SN 35.28), Đức Phật đã tuyên bố rằng "tất cả đang bốc cháy" với ngọn lửa tham, ngọn lửa sân, ngọn lửa si; để giải thoát khỏi sự đau khổ này (dukkha), người đó cần từ bỏ tham ái với Tất cả.

Vậy nên ở ngữ cảnh này, tiềm thức (viññāṇa) bao gồm các tính chất đặc trưng sau:

• tiềm thức (viññāṇa) xuất hiện như là một kết quả của Lục nhập (ṣaḍāyatana)
• có tất cả sáu loại tiềm thức, mỗi cái có đặc trưng cho riêng cho một trong sáu nội xứ (hay một trong sáu căn)
• tiềm thức (viññāṇa) là riêng biệt (và khởi sinh) từ ý (mano)
• ở đây, tiềm thức (viññāṇa) nhận dạng hoặc nhận biết về cặp căn-trần riêng biệt của nó (bao gồm tâm trí và các đối tượng của tâm trí)
• tiềm thức (viññāṇa) là điều kiện tiên quyết cho sự khởi sinh Ái (taṇhā)
• vậy nên, để đánh bại sự đau khổ (dukkha), người đó không nên gắn bó với tiềm thức.

12 Nhân Duyên   Vô minh ↓ Hành ↓ Thức ↓ Danh & Sắc ↓ Lục nhập ↓ Xúc ↓ Thọ ↓ Ái ↓ Thủ ↓ Hữu ↓ Sinh ↓ Già & Chết