Chuyển tự Latinh tiếng Trung Quốc
Bài này có thể cần phải được sửa các lỗi ngữ pháp, chính tả, tính mạch lạc, trau chuốt lại lối hành văn sao cho bách khoa. (tháng 11/2023) |
Latinh hóa tiếng Trung Quốc là việc sử dụng bảng chữ cái Latinh để viết tiếng Trung Quốc. Tiếng Trung Quốc sử dụng chữ Hán vốn là chữ tượng hình, nên các chữ không đại diện trực tiếp cho các âm vị. Đã có nhiều hệ thống sử dụng các ký tự La Mã để đại diện cho tiếng Trung Quốc trong suốt lịch sử. Nhà ngôn ngữ học Daniel Kane nhớ lại, "Người ta thường nói rằng các nhà Hán học phải giống như các nhạc sĩ, những người có thể sáng tác bằng một phím và dễ dàng chuyển soạn thành các phím khác".[1] Tiêu chuẩn quốc tế chủ đạo cho Phổ thông thoaị từ khoảng năm 1982 là bính âm Hán ngữ. Các hệ thống nổi tiếng khác bao gồm Wade–Giles (Quan thoại) và Yale Latinh hóa (Quan thoại và tiếng Quảng Đông).
Có rất nhiều cách sử dụng để Latinh hóa tiếng Trung. Nói chung, nó được sử dụng để cung cấp một cách hữu ích cho những người nước ngoài không có kỹ năng nhận dạng chữ viết Trung Quốc có thể đọc và nhận ra tiếng Trung Quốc. Nó cũng có thể hữu ích trong việc làm rõ cách phát âm của những người nói tiếng Trung nói những giống tiếng Trung khó hiểu lẫn nhau. Latinh hóa tạo điều kiện cho nhập ký tự trên bàn phím chẳng hạn như QWERTY. Từ điển Trung Quốc có các quy tắc sắp xếp phức tạp và cạnh tranh cho các ký tự và hệ thống chữ La tinh hóa đơn giản hóa vấn đề bằng cách liệt kê các ký tự ở dạng Latinh của chúng theo thứ tự bảng chữ cái.
Nguồn gốc
sửaSự giao lưu giữa Trung Quốc và phương Tây đã có từ lâu đời và sự giao lưu văn hóa khác nhau đòi hỏi sự giao tiếp bằng ngôn ngữ. Việc Latinh hóa chữ Hán có thể nhận ra sự hiểu biết của người phương Tây về Trung Quốc.
Trước thời hiện đại, việc Latinh hóa chữ Hán về cơ bản là do người phương Tây thực hiện. Trung Quốc hiện đại phải chịu một loạt thay đổi, điều này đã phá vỡ hoàn toàn niềm tự hào văn hóa vốn có của Trung Quốc. Một số nhà tư tưởng ở Trung Quốc hiện đại cho rằng một số di tích lịch sử ở Trung Quốc cổ đại đã cản trở sự phát triển của Trung Quốc, trong đó có Nho giáo, Đạo giáo, v.v., bao gồm cả chữ Hán.
Do số lượng chữ Hán nhiều nên thời gian đầu học tương đối tốn công sức, chữ đầu chưa chuẩn, do giáo viên khác nhau nên cách viết cụ thể của các chữ hơi khác nhau nhưng điều này không ảnh hưởng đến giao tiếp. Khoa học hiện đại đã được du nhập vào Trung Quốc với số lượng lớn, một số người cho rằng chữ Hán đã trở nên không đủ trước những khái niệm này. Nhưng trên thực tế, mặc dù chữ Hán dành nhiều năng lượng hơn trong giai đoạn đầu học, nhưng việc học các môn khác nhau sau khi học sẽ dễ dàng hơn. Điều này là do chỉ có hơn 3.000 ký tự Trung Quốc được sử dụng phổ biến, và hầu hết các thuật ngữ và từ vựng khoa học được sử dụng trong các ngành công nghiệp khác nhau sử dụng hơn 3.000 ký tự này để tạo thành từ. Hầu hết các ký tự được sử dụng bất thường trong từ vựng khoa học và công nghệ là các ký tự tượng hình. Dễ học và dễ nhớ, có lợi cho người học tiếng Trung để học tất cả các loại kiến thức. Mặc dù tiếng Anh và các ngôn ngữ khác dễ học hơn tiếng Trung trong giai đoạn đầu học, nhưng tiếng Anh trực tiếp giới thiệu từ vựng từ nhiều ngôn ngữ khác nhau và việc sử dụng hình thức từ gốc Latin-Hy Lạp trong các lĩnh vực chuyên môn thay vì hình thành từ tiếng mẹ đẻ khiến việc học sau này trở nên khó khăn hơn (hơn nữa Chính tả tiếng Anh không đều).
Do ảnh hưởng của Phong trào Tân văn hóa, việc cải cách chữ Hán đã trở thành quan điểm của một số học giả, đặc biệt là những người do Lưu Bán Nông và Lỗ Tấn chủ trương
Sử dụng
sửaKhông phải tiếng Trung
sửa- để làm cho các quy ước phát âm hiện tại của phương ngữ Hán ngữ dễ hiểu đối với những sinh viên không nói được ngôn ngữ đó, và đặc biệt là những sinh viên chưa có kinh nghiệm về ngữ âm.
- làm cho cấu trúc cú pháp tiếng Trung Quốc dễ hiểu đối với những người quen thuộc với ngữ pháp của các ngôn ngữ khác;
- chuyển ngữ cách phát âm của một chữ Hán nhất định sang ngôn ngữ châu Âu thông qua các quy ước cụ thể của ngôn ngữ sau, để cho phép chèn cách phát âm này trong văn bản phương Tây;
Tiếng Trung
sửa- xác định cách phát âm cụ thể của các ký tự Trung Quốc đồng âm trong ngữ cảnh cụ thể[a] (ví dụ: 行, xíng, đi bộ; hành vi, ứng xử và 行, háng, cửa hàng). Hệ thống này phải thích ứng với cách viết dọc từ trên xuống dưới, từ phải sang trái, rồi từ trái sang phải
- cho phép giao tiếp trực tiếp bằng "tiếng Trung nói cơ bản" giữa người nói tiếng Trung và người không nói tiếng Trung.
- đọc lại một văn bản bằng tiếng phổ thông tiêu chuẩn cho những người nói tiếng Trung không thể hiểu được bằng tiếng Quan thoại, chẳng hạn như tiếng Quảng Đông.
- học tiếng Trung Quốc cổ điển hoặc tiếng Trung Quốc viết hiện đại bởi những người nói tiếng phổ thông bản xứ;
- sử dụng bàn phím QWERTY tiêu chuẩn;
- thay chữ Hán để cho người mù chữ viết được chữ Hán.
- phân loại sách, phân loại mục từ điển, phân loại nói chung;
- học viết và nói tiếng Trung cho những người không nói tiếng Trung.
Hệ thống không phải tiếng Trung
sửaCác hệ thống Wade, Wade-Giles, và Postal vẫn xuất hiện trong các tài liệu châu Âu, nhưng thường chỉ trong một đoạn văn được trích dẫn từ một tác phẩm trước đó. Hầu hết các văn bản ngôn ngữ châu Âu sử dụng hệ thống Bính âm (thường không có dấu thanh điệu) kể từ năm 1979 khi nó được Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa thông qua.[b]
Hệ thống truyền giáo
sửa
Hệ thống nhất quán đầu tiên để phiên âm các từ Trung Quốc trong bảng chữ cái Latinh được cho là được thiết kế vào năm 1583-1588 bởi Matteo Ricci và Michele Ruggieri cho từ điển Bồ Đào Nha-Trung Quốc — từ điển Âu-Trung đầu tiên. Thật không may, bản thảo đã bị thất lạc trong Văn khố Dòng Tên ở Rôma, và không được phát hiện lại cho đến năm 1934. Cuốn từ điển cuối cùng đã được xuất bản vào năm 2001.[2][3] Trong mùa đông năm 1598, Ricci, với sự giúp đỡ của đồng nghiệp Dòng Tên của mình Lazzaro Cattaneo (1560–1640), cũng đã biên soạn một từ điển tiếng Trung-Bồ Đào Nha, trong đó âm của các âm tiết tiếng Trung đã được La-tinh hóa được biểu thị bằng các dấu phụ. Tác phẩm này cũng đã bị thất lạc nhưng không được phát hiện lại.[2]
Tuy nhiên, hệ thống của Cattaneo, với tính toán của nó, không bị mất đi. Ví dụ, nó được Michał Boym và hai trợ lý người Trung Quốc của ông sử dụng trong lần xuất bản đầu tiên của văn bản gốc và chữ La Mã của Bia Nestorian, xuất hiện trên Trung Quốc đồ thuyết (1667) — một tác phẩm phạm vi bách khoa được biên soạn bởi Athanasius Kircher.[4]
Năm 1626, nhà truyền giáo Dòng Tên Nicolas Trigault đã phát minh ra một hệ thống chữ La tinh trong Tây nho nhĩ mục tư (simplified Chinese: 西儒耳目资; traditional Chinese: 西儒耳目資; pinyin: Xīrú ěrmù zī).[5]
Bằng tiếng Bồ Đào Nha năm 1670 Vocabulario da lingoa mandarina, nhà truyền giáo người Dominica Francisco Varo đã mở rộng trên hệ thống của Trigault. Bản tiếng Tây Ban Nha của ông Vocabulario de la lengua Mandarina được xuất bản năm 1682 và cuốn Arte de la lengua mandarina, của ông, xuất bản năm 1703, là cuốn ngữ pháp tiếng Trung được xuất bản sớm nhất được biết đến.[6]
Sau đó, nhiều hệ thống ngôn ngữ toàn diện đã được những người Tin lành tạo ra, chẳng hạn như hệ thống được sử dụng cho từ điển của Robert Morrison và hệ thống La tinh hóa của Legge. Trong các hoạt động truyền giáo, họ đã tiếp xúc với nhiều ngôn ngữ ở Đông Nam Á, và họ đã tạo ra các hệ thống có thể được sử dụng nhất quán trên tất cả các ngôn ngữ mà họ quan tâm..[cần dẫn nguồn]
Wade-Giles
sửaHệ thống đầu tiên được chấp nhận rộng rãi là hệ thống (1859) của các nhà ngoại giao Anh Thomas Wade,[c] được Herbert Giles sửa đổi và cải tiến thành hệ thống Wade-Giles (1892). Ngoài việc sửa chữa một số điểm mơ hồ và không nhất quán trong hệ thống Wade, sự đổi mới của hệ thống Wade-Giles là nó cũng chỉ ra âm sắc.
Hệ thống Wade-Giles sử dụng âm gấp, các dấu phụ và các chữ số trên (ví dụ: Ch῾üeh4).
Hệ thống EFEO của Pháp
sửaHệ thống do Séraphin Couvreur của École française d'Extrême-Orient phát minh vào năm 1902 đã được sử dụng ở hầu hết thế giới nói tiếng Pháp để chuyển ngữ tiếng Trung cho đến giữa thế kỷ 20, sau đó dần dần được thay thế bằng hanyu bính âm.
Bưu chính bính âm
sửaBưu chính bính âm được tiêu chuẩn hóa vào năm 1906, kết hợp cách viết truyền thống, phương ngữ địa phương và "âm tiết Nam Kinh". Nam Kinh âm tiết là một trong những hệ thống chữ La tinh khác nhau được đưa ra trong một từ điển Trung-Anh phổ biến của Herbert Giles. Nó dựa trên cách phát âm Nam Kinh. Người Pháp quản lý bưu điện vào thời điểm này. Hệ thống này giống với các chữ Latinh truyền thống được sử dụng ở Pháp. Nhiều cách viết truyền thống này được tạo ra bởi các nhà truyền giáo người Pháp vào thế kỷ 17 và 18 khi phương ngữ Nam Kinh là tiêu chuẩn Trung Quốc. Chữ Latinh hóa trong bưu điện chỉ được sử dụng cho địa danh.
Hệ thống Yale
sửaHệ thống La Mã hóa Yale được tạo ra tại Đại học Yale trong Thế chiến thứ hai để tạo điều kiện liên lạc giữa các quân nhân Mỹ và các đối tác Trung Quốc của họ. Nó sử dụng cách viết thông thường hơn các âm vị tiếng Quan Thoại so với các hệ thống khác cùng ngày.[d]
Hệ thống này đã được sử dụng trong một thời gian dài, vì nó được sử dụng cho các sách cụm từ và một phần của hệ thống dạy tiếng Trung Yale. Hệ thống Yale dạy tiếng Quan Thoại bằng các mẫu nói thông tục của Trung Quốc. Hệ thống Yale của tiếng Quan thoại kể từ đó đã được thay thế bằng hệ thống Hán Việt Hanyu của Trung Quốc.
Chú thích
sửa- ^ Kane, Daniel (2006). The Chinese Language: Its History and Usage. North Clarendon, VT: Tuttle. tr. 22. ISBN 0-8048-3853-4.
- ^ a b Yves Camus, "Jesuits' Journeys in Chinese Studies" Lưu trữ 2015-09-24 tại Wayback Machine
- ^ "Dicionário Português-Chinês: Pu Han ci dian: Portuguese-Chinese dictionary", by Michele Ruggieri, Matteo Ricci; edited by John W. Witek. Published 2001, Biblioteca Nacional. ISBN 972-565-298-3. Partial preview available on Google Books
- ^ Mungello, David E. (1989). Curious Land: Jesuit Accommodation and the Origins of Sinology. University of Hawaii Press. tr. 171. ISBN 0-8248-1219-0. The transcription of the Nestorian Stele can be found in pp. 13-28 of China Illustrata, which is available online on Google Books. The same book also has a catechism in Romanized Chinese, using apparently the same transcription with tone marks (pp. 121-127).
- ^ Nienhauser, William H. (1986). The Indiana Companion to Traditional Chinese Literature (bằng tiếng Anh). Indiana University Press. tr. 170. ISBN 9780253334565.
- ^ Varo, Francisco (2000). Coblin, W. South; Levi, Joseph A. (biên tập). Francisco Varo's Grammar of the Mandarin Language, 1703: An English Translation of 'Arte de la Lengua Mandarina' (bằng tiếng Anh). John Benjamins Publishing. tr. x. ISBN 9789027245816.
- ^ Chao (1968, p.172) calls them "split reading characters".
- ^ But compare The Grand Scribe's Records by Ssu-ma Chʻien; William H. Nienhauser, Jr., editor; Tsai-fa Cheng... [et al.], translators. Bloomington 1994-present, Indiana University Press, which uses Wade-Giles for all historic names (including the author).
- ^ Wade's system, introduced in 1859, was used by the British Consular Service.
- ^ For example, it avoids the orthographic alternations between 'y' and 'i', 'w' and 'u', 'wei' and 'ui', 'o' and 'uo', etc. that are part of the Pinyin và Wade-Giles systems.