Tiếng Ý

ngôn ngữ nhóm Roman

Tiếng Ý hay tiếng Italia (italiano, lingua italiana) là một ngôn ngữ thuộc nhóm Rôman của hệ Ấn-Âu và được dùng bởi khoảng 70 triệu người, đa số sinh sống tại Ý. Giọng Ý được xem như chuẩn hiện nay là giọng của vùng Toscana (tiếng Anh: Tuscany, tiếng Pháp: Toscane), nhất là giọng của những người sống tại thành phố Firenze (còn được gọi là Florence). Trên bán đảo Ý và các đảo phụ cận, nó được xem như đứng trung gian giữa các tiếng miền nam (thuộc nhánh phía Nam của nhóm Rôman) và các tiếng miền bắc (thuộc nhóm ngôn ngữ Gaul-Rôman, một phân nhóm của nhóm Rôman). Trong nhóm Rôman, nó là tiếng gần tiếng Latinh nhất và giống như các ngôn ngữ khác trong nhóm, dùng rất nhiều trọng âm (stress) trong lối phát âm.

Tiếng Ý
italiano, lingua italiana
Phát âm[itaˈljaːno]
Sử dụng tạiÝ, Thụy Sỹ (Ticino và Nam Graubünden), San Marino, Thành Vatican, Istria (Slovenia), Hạt Istria (Croatia)
Khu vựcÝ, Ticino và Nam Graubünden, Littoral Slovenia, Tây Istria
Tổng số người nói67 triệu người bản ngữ ở Liên minh châu Âu (2020)[1][2]
Người nói L2 ở Liên minh châu Âu: 13.4 triệu
k. 85 triệu người nói tổng cộng
Dân tộcNgười Ý, Người Ticino
Phân loạiẤn-Âu
Ngôn ngữ tiền thân
Phương ngữ
Hệ chữ viếtLatinh (Bảng chữ cái tiếng Ý)
Chữ Braille Ý
Italiano segnato [3]
italiano segnato esatto [4]
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại
4 nước

2 vùng phụ thuộc

Ngôn ngữ thiểu số được công nhận tại
Quy định bởiAccademia della Crusca (de facto)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1it
ISO 639-2ita
ISO 639-3ita
Glottologital1282[6]
Linguasphere51-AAA-q
  Ngôn ngữ chính thức
  Từng là ngôn ngữ chính thức
  Có cộng đồng nói tiếng Ý
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Hệ thống chữ viết

sửa

Tiếng Ý sử dụng bảng chữ cái Latinh. Trong bảng chữ cái tiếng Ý tiêu chuẩn không có các ký tự J, K, W, XY, tuy nhiên chúng vẫn xuất hiện trong các từ tiếng Ý vay mượn như jeans (quần bò), whisky, taxi hay như tên của câu lạc bộ bóng đá Juventus. Để thay thế các âm tương ứng của các ký tự kể trên, có thể dùng gi thay cho j, c hoặc ch thay cho k; u hoặc v thay cho w; s, ss, hoặc cs thay cho xi thay cho y (tùy cách phát âm từng từ). Để đánh dấu cách phát âm và cách đặt trọng âm, tiếng Ý cũng sử dụng dấu sắcdấu huyền, ví dụ dấu huyền cho các chữ cái A, I, OU ở cuối từ có nghĩa là trọng âm của từ được đặt vào nguyên âm đó (gioventù, tuổi trẻ).

Chữ cái H nằm ở đầu từ được dùng để phân biệt ho, hai, ha, hanno (thì hiện tại của động từ avere, có) với o, ai, a (các giới từ), anno (năm). Chữ cái này cũng xuất hiện ở đầu một số từ ngoại lai như hotel (khách sạn), trong đa số trường hợp H đều là âm câm (không được phát âm), ví dụ hotel được đọc là /oˈtɛl/.

Lịch sử

sửa

Sự biến hóa từ tiếng Latinh sang tiếng Ý hiện đại là một quá trình tương đối phức tạp vì có rất nhiều ngôn ngữ đã được dùng tại bán đảo Ý trước, và trong khi, Đế quốc La Mã hình thành. Tuy tiếng Latinh cổ điển đã được dùng như một loại tiếng chính thức, dân tại các vùng khác nhau của đế quốc này tiếp tục dùng các thứ tiếng địa phương của họ. Khi cần, họ dùng một loại tiếng Latinh đã được đơn giản hóa rất nhiều trong các việc giao dịch với những người cầm quyền: đây là tiếng Latinh bình dân (Vulgar Latin). Trước khi tiếng Latinh bình dân có thể thống nhất hoàn toàn nhiều tiếng địa phương trong lãnh thổ của Đế quốc La Mã thì đế quốc này sụp đổ vào cuối thế kỷ thứ V. Sự thống nhất "một nửa" này đã tạo ra một nhóm ngôn ngữ được dùng hiện nay tại Tây Âunhóm Rôman – mà tiếng Ý là một trong số đó. Tiếng Ý, do đó, chịu ảnh hưởng không chỉ từ tiếng Latinh mà còn từ nhiều tiếng địa phương khác nữa.

Văn kiện tiếng Ý sớm nhất còn tồn tại là các mẫu đơn của vùng Benevento vào giữa thế kỷ thứ X. Tuy nhiên, tất cả phải công nhận rằng tiếng Ý, như chúng ta biết hiện nay, chỉ thật sự ra đời sau khi Dante Alighieri viết tập thơ dài Thần khúc (La Divina Commedia) vào thế kỷ XIV.

Phân loại và các ngôn ngữ liên hệ

sửa
Một giọng nói của người kể chuyển nói tiếng Ý
Một nữ giáo viên nói tiếng Ý và tiếng Sicilia.

Tiếng Ý được các nhà ngôn ngữ học xếp vào nhánh Ý-Dalmatia, một phân nhánh của nhánh Ý-Tây thuộc nhóm Rôman của hệ Ấn-Âu.

Các tiếng gần tiếng Ý nhất là tiếng Napoli, tiếng Siciliatiếng Ý-Do Thái. Sau đó là các ngôn ngữ tại miền bắc của Ý như các tiếng Liguri, Lombard, Piemont.... Xa thêm tí nữa là các tiếng Romana, Tây Ban Nha, Bồ Đào NhaPháp.

Phân bổ địa lý

sửa

Tiếng Ý là ngôn ngữ chính thức tại các nơi sau đây: Ý, San Marino, Vatican, Thụy Sĩ và tại vài vùng của CroatiaSlovenia. Các nước có một số người dùng tiếng Ý đáng kể là: Albania, Argentina, Brasil, Canada, Hoa Kỳ, Luxembourg, Malta, ÚcVenezuela. Ngoài ra một vài thuộc địa cũ của Ý như Somalia, LybiaEritrea vẫn còn một số người nói tiếng Ý.

Các loại và các giọng tiếng Ý

sửa

Ngữ pháp

sửa

Ví dụ

sửa
Tiếng Ý Tiếng Việt Tiếng Anh Phát âm
Italiano Người Ý, tiếng Ý Italian (Nghe)
Vietnamita Người Việt, tiếng Việt Vietnamese
Yes (Nghe)
No Không No (Nghe)
Certo! / Certamente! / Naturalmente! Tất nhiên Of course
Ciao! (thân mật) / Salve! (xã giao) Chào! Hello! (Nghe)
Come stai? (thân mật) / Come sta? (xã giao số ít) / Come state? (xã giao số nhiều) / Come va? (nói chung) Bạn khỏe chứ? How are you?
Buongiorno! Chào buổi sáng Good morning!
Buonasera! Chào buổi chiều Good afternoon!
Chào buổi tối Good evening!
Buonanotte! Chúc ngủ ngon Good night!
Ti amo! Anh yêu em I love you
Arrivederci (xã giao) /Ciao! (thân mật) /ArrivederLa! (trang trọng) Chào tạm biệt Good bye (Nghe)
Per piacere / Per favore / Per cortesia Làm ơn Please (Nghe)
Grazie! Cảm ơn Thank you (Nghe)
Mi dispiace (nói chung) / Scusa(mi) (thân mật) / Mi scusi (xã giao số ít) / Scusatemi (xã giao số nhiều) Xin lỗi Sorry/Excuse me (Nghe)

Chú thích

sửa
  1. ^ Lỗi chú thích: Thẻ <ref> sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên forbes
  2. ^ Lỗi chú thích: Thẻ <ref> sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên europa2012
  3. ^ “Centro documentazione per l'integrazione”. Cdila.it. Truy cập ngày 22 tháng 10 năm 2015.
  4. ^ “Centro documentazione per l'integrazione”. Cdila.it. Truy cập ngày 22 tháng 10 năm 2015.
  5. ^ “Pope Francis to receive Knights of Malta grand master Thursday - English”. ANSA.it. ngày 21 tháng 6 năm 2016. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2019.
  6. ^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Italian”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

Tham khảo

sửa

Liên kết ngoài

sửa