Capella
Capella, còn gọi là Alpha Aurigae (α Aurigae, viết tắt Alpha Aur, α Aur), là ngôi sao sáng nhất trong chòm sao Ngự Phu, và sáng thứ sáu trên bầu trời đêm, và là ngôi sao sáng thứ ba ở bán cầu bắc thiên cầu sau hai sao Arcturus và Vega. Là ngôi sao sáng nổi bật trên bầu trời mùa đông ở bắc bán cầu, đây là sao củng cực (circumpolar star) đối với người quan sát nằm về phía bắc của 44° độ vĩ bắc. Tên của ngôi sao trong tiếng Latin có nghĩa là "con dê nhỏ", Capella mô tả tượng trưng cho chú dê Amalthea đã cho Zeus bú lúc thơ sinh trong thần thoại cổ đại. Hệ sao Capella nằm tương đối gần Mặt Trời chỉ cách 42,8 năm ánh sáng (13,1 pc).
 Capella là ngôi sao sáng nhất trong chòm sao Ngự Phu | |
| Dữ liệu quan sát Kỷ nguyên J2000.0 Xuân phân J2000.0 (ICRS) | |
|---|---|
| Chòm sao | Ngự Phu |
| Xích kinh | 05h 16m 41.3591s[1][note 1] |
| Xích vĩ | +45° 59′ 52.768″[1][note 1] |
| Cấp sao biểu kiến (V) | +0.08[2] (+0.03 – +0.16[3]) |
| Các đặc trưng | |
| Chỉ mục màu U-B | +0.44[2] |
| Chỉ mục màu B-V | +0.80[2] |
| Chỉ mục màu V-R | −0.3[2] |
| Chỉ mục màu R-I | +0.44[2] |
| Kiểu biến quang | RS CVn[4] |
| Aa | |
| Kiểu quang phổ | K0III[5] |
| Ab | |
| Kiểu quang phổ | G1III[5] |
| Trắc lượng học thiên thể | |
| Vận tốc xuyên tâm (Rv) | +29.9387 ± 0.0032[6] km/s |
| Chuyển động riêng (μ) | RA: 75.52[1] mas/năm Dec.: −427.11[1] mas/năm |
| Thị sai (π) | 76.20 ± 0.46[1] mas |
| Khoảng cách | 42.919 ± 0.049 ly (13.159 ± 0.015[6] pc) |
| Aa | |
| Cấp sao tuyệt đối (MV) | +0.296[6] |
| Ab | |
| Cấp sao tuyệt đối (MV) | +0.167[6] |
| Các đặc điểm quỹ đạo[6] | |
| Chu kỳ (P) | 104.02128 ± 0.00016 d |
| Bán trục lớn (a) | 0.056442 ± 0.000023" (0.74272 ± 0.00069 AU) |
| Độ lệch tâm (e) | 0.00089 ± 0.00011 |
| Độ nghiêng (i) | 137.156 ± 0.046° |
| Kinh độ mọc (Ω) | 40.522 ± 0.039° |
| Kỷ nguyên điểm cận tinh (T) | 2448147.6 ± 2.6 JD |
| Acgumen cận tinh (ω) (sơ cấp) | 342.6 ± 9.0 JD° |
| Bán biên độ (K1) (sơ cấp) | 25.9611 ± 0.0044 km/s |
| Bán biên độ (K2) (thứ cấp) | 26.860 ± 0.0017 km/s |
| Chi tiết [6] | |
| Độ kim loại [Fe/H] | −0.04 ± 0.06 dex |
| Tuổi | 590–650 Myr |
| Aa | |
| Khối lượng | 2.5687 ± 0.0074 M☉ |
| Bán kính | 11.98 ± 0.57 R☉ |
| Độ sáng (nhiệt xạ) | 78.7 ± 4.2 L☉ |
| Hấp dẫn bề mặt (log g) | 2.691 ± 0.041 cgs |
| Nhiệt độ | 4,970 ± 50 K |
| Tự quay | 104 ± 3 days |
| Tốc độ tự quay (v sin i) | 4.1 ± 0.4 km/s |
| Ab | |
| Khối lượng | 2.4828 ± 0.0067 M☉ |
| Bán kính | 8.83 ± 0.33 R☉ |
| Độ sáng (nhiệt xạ) | 72.7 ± 3.6 L☉ |
| Hấp dẫn bề mặt (log g) | 2.941 ± 0.032 cgs |
| Nhiệt độ | 5,730 ± 60 K |
| Tự quay | 8.5 ± 0.2 days |
| Tốc độ tự quay (v sin i) | 35.0 ± 0.5 km/s |
| Tên gọi khác | |
| H: ADS 3841 H, CCDM J05168+4559H, WDS 05167+4600H, G 96-29, LTT 11622, NLTT 14788, PPM 47938, 2MASS J05172386+4550229[8] | |
| L: ADS 3841 L, CCDM J05168+4559L, WDS 05167+4600L, VVO 238, 2MASS J05172394+4550198[9] | |
| Cơ sở dữ liệu tham chiếu | |
| SIMBAD | Capella H |
| Capella L | |
Quan sát bằng mắt thường thì đây là một ngôi sao, nhưng Capella thực sự là một hệ sao bao gồm 4 ngôi sao trong hai hệ sao đôi quay quanh nhau. Cặp sao thứ nhất là hai sao khổng lồ sáng màu vàng, cả hai có khối lượng xấp xỉ 2,5 lần khối lượng Mặt Trời. Chúng đã đốt cạn kiệt lõi hiđrô ở trong, nhiệt độ bề mặt giảm và kích thước sao nở rộng, đưa hai ngôi sao ra khỏi dãy chính trong bảng phân loại sao. Được ký hiệu lần lượt là Capella Aa và Capella Ab, chúng quay quanh nhau trên một quỹ đạo tròn nhỏ với đường kính khoảng 0,76 đơn vị thiên văn (AU)[note 2] và chu kỳ quỹ đạo bằng 104 ngày. Trong hai sao thì Capella Aa lạnh hơn và sáng hơn và thuộc lớp phổ K0III; nó có độ sáng gấp 78,7 ± 4,2 lần độ sáng Mặt Trời và bằng 11,98 ± 0,57 lần đường kính Mặt Trời. Là một ngôi sao già trong quần tụ sao khổng lồ đỏ trên biểu đồ Hertzsprung-Russell, nó đang ở giai đoạn tổng hợp hạt nhân heli thành hạt nhân cacbon và oxy ở trong lõi sao. Capella Ab có đường kính hơi nhỏ hơn và sáng hơn và nó thuộc lớp phổ G1III; ngôi sao này sáng gấp 72,7 ± 3,6 lần độ sáng Mặt Trời và đường kính bằng 8,83 ± 0,33 đường kính Mặt Trời. Nó đang ở trong giai đoạn tiến hóa ngắn gọi là khoảng trống Hertzsprung khi kích thước sao đang mở rộng và nhiệt độ bề mặt giảm để tiến tới giai đoạn trở thành sao khổng lồ đỏ. Hệ Capella là một trong những nguồn tia X sáng nhất trên bầu trời, mà nguyên nhân chính được cho đến từ vành nhật hoa của sao khổng lồ khối lượng lớn hơn. Cặp sao thứ hai, nằm cách cặp thứ nhất 10.000 AU, bao gồm hai sao lùn đỏ mờ, nhỏ và tương đối lạnh. Chúng được ký hiệu là Capella H và Capella L. Một vài ngôi sao khác nằm gần trong trường quan sát đã được lập danh mục là những sao nằm gần hệ nhưng thực tế chúng không quay quanh hoặc bị ảnh hưởng hấp dẫn bởi hệ hai cặp sao đôi này.
Danh mục
sửaα Aurigae (Latinised đến Alpha Aurigae) là tên của Bayer. Nó cũng có tên Flamsteed 13 Aurigae. Nó được liệt kê trong một số danh mục nhiều ngôi sao như ADS 3841, CCDM J05168 + 4559, và WDS J05167 + 4600. Là một hệ sao tương đối gần đó, Capella được liệt kê trong Catalogue Gliese-Jahreiss với chỉ định GJ 194 cho một đôi hành tinh khổng lồ và GJ 195 cho cặp sao lùn đỏ mờ nhạt.
Tên truyền thống Capella là Latin cho dê cái (nhỏ); tên gọi khác Capra thường được sử dụng nhiều hơn trong thời cổ đại. Năm 2016, Liên minh Thiên văn Quốc tế tổ chức Nhóm làm việc Tên Ngôi sao (WGSN) để lập danh mục và chuẩn hóa tên cho các ngôi sao. Bản tin đầu tiên của WGSN tháng 7 năm 2016 bao gồm một bảng gồm hai lô đầu tiên được chấp thuận bởi WGSN; bao gồm Capella cho ngôi sao này. Nó bây giờ đã được nhập vào danh mục IAU của Star Names. Danh sách các ngôi sao liệt kê Capella như áp dụng cho ngôi sao với các chỉ thị α Aurigae, HR 1708, HD 34029, và HIP 24608, cho thấy chỉ có thành phần chính của hệ thống Capella mới nhận được tên đó. Tài liệu của riêng IAU làm rõ rằng tên đúng phải được áp dụng chỉ cho thành phần sáng nhất. Trong trường hợp này, nó là một phần không chắc chắn của các thành phần là sáng nhất và danh sách IAU không chỉ định.
Lịch sử quan sát
sửa
Capella là ngôi sao sáng nhất trên bầu trời đêm từ 210.000 năm trước đến 160.000 năm trước[10], ở mức -1.8. Ở -1.1, Aldebaran sáng nhất trước thời kỳ này, nó và Capella nằm gần nhau hơn trên bầu trời và hoạt động như những ngôi sao cực Bắc vào thời đó. Capella được cho là được đề cập đến trong một bản khắc Akkadian có niên đại vào thế kỷ 20 trước Công nguyên. Biểu tượng của nó như là một con dê từ Mesopotamia trở thành một chòm sao gọi là GAM, đại diện cho một con khỉ đột hoặc là kẻ lừa đảo. Nó có thể đã đại diện cho ngôi sao một mình hoặc chòm sao hiện đại như một tổng thể; con số này được gọi là Gamlum hoặc MUL.GAM trong tài liệu MUL.APIN của BC thế kỷ thứ 7.
Croigo của Auriga đứng cho một dê-chăn hoặc người chăn cừu. Nó được hình thành từ hầu hết các ngôi sao của chòm sao hiện đại; tất cả các ngôi sao sáng đã được bao gồm trừ Beta Tauri (Elnath), truyền thống được giao cho cả Taurus và Auriga. Sau đó, các nhà thiên văn học người Bedouin tạo ra các chòm sao là các nhóm động vật, trong đó mỗi ngôi sao đại diện cho một con vật. Các ngôi sao của Auriga bao gồm một dê, một hiệp hội cũng có mặt trong thần thoại Hy Lạp. Nó đôi khi được gọi là Ngôi sao của Chó Shepherd trong văn học Anh. Capella được xem như là một dấu hiệu của mưa theo thời cổ đại.
Monte Albán thuộc bang Oaxaca ở Mêhicô được xây dựng vào năm 275 trước Công nguyên, ở một hướng khác với các công trình khác trong khu phức hợp. Các bước của nó được sắp xếp vuông góc với sự tăng lên của Capella vào thời điểm đó, để một người nhìn ra một lối vào tòa nhà sẽ phải đối mặt trực tiếp với nó. Capella có ý nghĩa quan trọng khi sự tăng lên của xoáy nước xảy ra
Nhiều trạng thái
sửaGiáo sư William Wallace Campbell của Đài thiên văn Lick đã thông báo rằng Capella đã được nhị phân vào năm 1899, dựa trên các quan sát quang phổ - ông ghi nhận trên tấm ảnh chụp từ tháng 8 năm 1896 đến tháng 2 năm 1897 rằng một quang phổ thứ hai xuất hiện trên đầu, và có một sự dịch chuyển doppler tím vào tháng 9 và tháng 10 và đỏ vào tháng 11 và tháng 2 - chỉ ra rằng các bộ phận di chuyển ra và Trái Đất (và do đó đang quay quanh nhau). Gần như đồng thời, nhà thiên văn Anh Hugh Newall đã quan sát phổ phức hợp của nó bằng một kính hiển vi lăng kính bốn chiếc gắn với kính viễn vọng 25 inch (64 cm) ở Cambridge tháng 7 năm 1899, kết luận rằng đó là một hệ sao nhị phân.
Nhiều nhà quan sát cố gắng phân biệt các ngôi sao thành phần không thành công. Được biết đến như là "Người bạn của Interferometrist", lần đầu tiên nó được John Anderson và Francis Pease giải quyết vào năm 1919 tại Đài thiên văn Mount Wilson, người đã xuất bản quỹ đạo vào năm 1920 dựa trên các quan sát của họ. Đây là phép đo giao thoa đầu tiên của bất kỳ vật nào nằm ngoài Hệ mặt trời. Một quỹ đạo chính xác cao đã được xuất bản vào năm 1994 dựa trên các quan sát của Mark III Stellar Interferometer, một lần nữa tại Đài quan sát Mount Wilson. Capella cũng trở thành vật thể thiên văn đầu tiên được chụp bằng một bộ phận giao thoa quang học riêng biệt khi nó được chụp ảnh bằng Kính thiên văn. Quang học Cambridge vào tháng 9 năm 1995.
Năm 1914, nhà thiên văn học người Phần Lan Ragnar Furuhjelm đã quan sát thấy rằng nhị phân quang phổ có một ngôi sao đồng hành yếu, khi chuyển động thích hợp của nó cũng tương tự như nhị phân quang phổ, có thể là vật chất bị ràng buộc với nó. Vào tháng 2 năm 1936, Carl L. Stearns quan sát thấy người bạn đồng hành này dường như tăng gấp đôi; điều này đã được khẳng định vào tháng 9 năm đó bởi Gerard Kuiper. Cặp này được chỉ định là Capella H và L.rong một ngày Mặt trời đi ngang qua trên Monte Albán.
Nguồn tia X
sửaHai chuyến bay mang tên Aerobee-Hi vào ngày 20 tháng 9 năm 1962 và ngày 15 tháng 3 năm 1963 phát hiện và xác nhận một nguồn tia X ở Auriga RA 05h 09m Dec + 45 °, được xác định là của Capella. Thiên văn X-quang bắt đầu vào ngày 5 tháng 4 năm 1974 với sự phát hiện tia X từ Capella. Một chuyến bay tên lửa vào ngày đó đã được hiệu chuẩn một cách ngắn gọn hệ thống kiểm soát tỉ trọng của nó khi một bộ cảm biến sao chĩa vào trục tải trọng tại Capella. Trong giai đoạn này, các tia X trong khoảng 0.2-1.6 keV đã được phát hiện bởi hệ thống phản xạ tia X kết hợp với bộ cảm biến sao. Độ sáng của tia X (Lx) ~ 1024 W (1031 erg s-1) lớn hơn bốn bậc so với độ sáng của tia X Mặt trời. Các tia X của Capella được cho là chủ yếu từ quầng ánh sáng của ngôi sao khổng lồ. Capella có nguồn X-quang ROSAT 1RXS J051642.2 + 460001. Nhiệt độ cao của quầng ánh sáng Capella thu được từ quang phổ tia X của Capella sử dụng HEAO 1 sẽ đòi hỏi sự hạn chế, trừ khi nó là một dòng gió tự do thổi.
Chú thích
sửaTham khảo
sửa- ^ a b c d e van Leeuwen, F. (tháng 11 năm 2007). “Validation of the new Hipparcos reduction”. Astronomy and Astrophysics. 474 (2): 653–64. arXiv:0708.1752. Bibcode:2007A&A...474..653V. doi:10.1051/0004-6361:20078357.
- ^ a b c d e Hoffleit, Dorrit; Jaschek, Carlos (1991). “The Bright star catalogue”. New Haven, Conn.: Yale University Observatory, 5th rev.ed. Bibcode:1991bsc..book.....H.
- ^ Petit, M. (1990). “Catalogue of Variable or Suspected Stars Nearby the Sun”. Astronomy and Astrophysics Supplement. 85: 971. Bibcode:1990A&AS...85..971P.
- ^ Samus, N. N.; Durlevich, O. V.; và đồng nghiệp (2009). “VizieR Online Data Catalog: General Catalogue of Variable Stars (Samus+ 2007–2013)”. VizieR On-line Data Catalog: B/gcvs. Originally published in: 2009yCat....102025S. 1. Bibcode:2009yCat....102025S.
- ^ a b Strassmeier, K. G.; Fekel, F. C. (1990). “The spectral classification of chromospherically active binary stars with composite spectra”. Astronomy and Astrophysics. 230: 389. Bibcode:1990A&A...230..389S.
- ^ a b c d e f Torres, Guillermo; Claret, Antonio; Pavlovski, Krešimir; Dotter, Aaron (2015). “Capella (α Aurigae) Revisited: New Binary Orbit, Physical Properties, and Evolutionary State”. The Astrophysical Journal. 807: 26. arXiv:1505.07461. Bibcode:2015ApJ...807...26T. doi:10.1088/0004-637X/807/1/26.
- ^ GJ 194, catalog entry, Preliminary Version of the Third Catalogue of Nearby Stars, Gliese, Wilhelm; Jahreiss, H. 1991, CDS ID V/70A.
- ^ G 96-29 – High proper-motion Star, database entry, SIMBAD. Accessed on line ngày 23 tháng 12 năm 2008.
- ^ NAME CAPELLA L – Star in double system, database entry, SIMBAD. Accessed on line ngày 23 tháng 12 năm 2008.
- ^ Tomkin, Jocelyn (tháng 4 năm 1998). “Once and Future Celestial Kings”. Sky and Telescope. 95 (4): 59–63. Bibcode:1998S&T....95d..59T.
Trích dẫn
sửa- Allen, Richard Hinckley (2013) [1899]. Star Names: Their Lore and Meaning . Courier Corporation. ISBN 978-0-486-13766-7.
- Burnham, Robert Jr. (1978). Burnham's Celestial Handbook: An Observer's Guide to the Universe Beyond the Solar System, Volume One: Andromeda-Cetus . Dover Publications. ISBN 978-0-486-23567-7.
- Ridpath, Ian; Tirion, Wil (2001). Stars and Planets Guide. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-08913-3.
- Brosch, Noah (2008). Sirius Matters. Springer Science & Business Media. ISBN 978-1-4020-8319-8.
- Schaaf, Fred (2008). The Brightest Stars: Discovering the Universe through the Sky's Most Brilliant Stars. Wiley. ISBN 978-0-470-24917-8.
- Winterburn, Emily (2009). The Stargazer's Guide: How to Read Our Night Sky. Harper Perennial. ISBN 978-0-06-178969-4.